Η χρήση μουσικών οργάνων στις περισσότερες περιπτώσεις είναι για την παιδαγωγό υπόθεση ρουτίνας εφόσον παρέχονται από το νηπιαγωγείο διάφορα τυμπανάκια, μαράκες, κουδουνάκια, τριγωνάκια, ντέφια, ξυλόφωνα, μεταλλόφωνα κλπ. Σε άλλες περιπτώσεις έχουμε την κατασκευή αυτοσχέδιων μουσικών οργάνων. Τα όργανα χρησιμοποιούνται, στις δραματοποιήσεις των τραγουδιών είτε συνοδεύοντας το ρυθμό, είτε επενδύοντας μουσικά με ήχους των εικόνων που δημιούργησαν τα παιδιά.
Στην επαφή των παιδιών με τα κρουστά όργανα οι ηχηρές κινήσεις αποτελούν ένα πρώτο πεδίο εξερεύνησης του ήχου, του ρυθμού και της κίνησης που το παράγει, μια προπαρασκευή για το παίξιμο των οργάνων. Παλαμάκια, στράκες με τα δάχτυλα, χτύποι στα πόδια, τους μηρούς, αλλά και ήχοι με το στόμα μας δίνουν ποικιλία στο ηχόχρωμα. Βοηθούν στην εξάσκηση της ακουστικής παρατηρητικότητας, της ετοιμότητας, της συγκέντρωσης, στην απόκτηση συντονισμού της κίνησης και στην εξοικείωση με το ρυθμό. Επόμενο βήμα είναι η εξερεύνηση των μικρών κρουστών οργάνων που μας οδηγούν σταδιακά και στα μελωδικά κρουστά τα μεταλλόφωνα και τα ξυλόφωνα. Τα πρώτα κομμάτια είναι τονικά απλά και συνοδεύονται εύκολα με ένα ισοκράτη σε ντο-σολ. Σύντομα τα παιδιά θα εξοικειωθούν με το σωστό κράτημα και χτύπημα της μπαγκέτας που παράγει το επιθυμητό ήχο. Με τη χρήση μιας πεντατονικής κλίμακας τα παιδιά μπορούν να αυτοσχεδιάζουν ελεύθερα αφού δεν θα υπάρχει συνήχηση που θα χαλάσει το αρμονικό άκουσμα. Σε αυτό το στάδιο τα παιδιά ενθαρρύνονται να παίζουν μιμητικά και από μνήμη προκειμένου να αποκτήσουν μια πραγματικά δική τους προσωπική σχέση με το όργανο, τους ήχους και την αμεσότητα της έκφρασής τους.
Η κατασκευή μουσικών οργάνων προσφέρει πολλά στο παιδί, και πάνω απ’ όλα τη χαρά της δημιουργίας, που για να τη νιώσει δε χρειάζεται ακριβά όργανα ή τέλειες μουσικές γνώσεις. Όταν κατασκευάζουν τα παιδιά ένα μουσικό όργανο, ο καταμερισμός της εργασίας είναι πολύ βασικός. Αναλαμβάνουν να φέρουν κάτι σε πέρας μαζί, επιστρατεύουν γι αυτό το κοινό στόχο όλες τις δεξιότητές τους και μαθαίνουν να συνεργάζονται. Καλό είναι η δουλειά να μη γίνεται από τον ενήλικα και να μη δίνονται έτοιμα όλα στα παιδιά, αλλά να δουλεύουν τα ίδια τα παιδιά ώστε στο αποτέλεσμα της διαδικασίας να αναγνωρίζει ο καθένας ένα κομμάτι του εαυτού του. Όταν συμβαίνει αυτό, έχουν ένα παραπάνω κίνητρο για να μάθουν να το χρησιμοποιούν.
Αυξάνεται η δεκτικότητά τους και συμμετέχουν πιο δημιουργικά κι ουσιαστικά στο μάθημα της μουσικής. Βέβαια τα έχουμε φέρει σε επαφή προηγουμένως με υπαρκτά μουσικά όργανα. Γνωρίζουν ότι υπάρχουν πχ πληκτροφόρα έγχορδα όπως το πιάνο, έγχορδα με δοξάρι όπως το βιολοντσέλο και το κοντραμπάσο, άλλα χορδόφωνα όπως η κιθάρα, ξύλινα πνευστά / αερόφωνα όπως το όμποε, το φαγκότο και το κλαρίνο, έγχορδα που τα χτυπάμε (κρουόμενα) όπως το σαντούρι κλπ. Εννοείται ότι ξέρουν πώς ακούγεται καθένα από αυτά τα όργανα, το έχουν δει σε φωτογραφίες και, αν είναι δυνατόν, το έχουμε φέρει στην τάξη να το δουν από κοντά. Οξύνεται η φαντασία και η παρατηρητικότητά τους καθώς χρησιμοποιούν για την κατασκευή τους ως πρότυπα τα υπαρκτά μουσικά όργανα, επισημαίνουν τα απαραίτητα μέρη του οργάνου, μαθαίνουν τη χρήση των εργαλείων που θα χρησιμοποιήσουν και το πώς το μουσικό όργανο που θα κατασκευάσουν θα βγάλει ήχο. Δεν αρκεί η κατασκευή τους να έχει πρωτότυπη εμφάνιση ή πλούσια διακόσμηση. Πρέπει απαραίτητα να βγάξει και ήχο.
Ο ήχος παράγεται με τη δόνηση ενός σώματος. Τέτοιου είδους σώματα μπορούν να είναι η χορδή, ο αέρας, μια μεμβράνη δέρματος, το ξύλο, η πέτρα, το γυαλί, το μέταλλο. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ήχου είναι το τονικό ύψος(οξύτητα), η ένταση (δυναμική), η διάρκεια και το ηχόχρωμα (χροιά). Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι και κριτήρια για την κατασκευή μας. Η γνώση αυτή μας χρησιμεύει όταν κληθούμε να ‘διδάξουμε’ στα παιδιά τα χαρακτηριστικά του ήχου, να προκαλέσουμε δηλαδή το ενδιαφέρον τους και να φροντίσουμε να τα αντιληφθούν βιωματικά. Αυτό σημαίνει πως ο τρόπος που θα επιλέξουμε να προσεγγίσουμε τις έννοιες του ήχου, πρέπει να είναι κοντά στα ενδιαφέροντα και στα βιώματα των παιδιών. θα έχουμε στη διάθεσή τους ήχους διαφορετικής οξύτητας, παρμένους από την καθημερινότητα. Θα βοηθήσουμε τα παιδιά να διακρίνουν μεταξύ δυνατών και σιγανών ήχων (πχ χτυπώντας το τυμπανάκι πότε δυνατά για να τρέχουν, και πότε σιγά για να περπατάνε) ώστε να βιώσουν την ένταση. Για να αντιληφθούν τη διάρκεια θα χρησιμοποιήσουμε ένα πληκτροφόρο όπως ένα μικρό αρμόνιο, και θα δούμε πώς ακούγεται το πλήκτρο αν το πιέσουμε μια φορά και μετά τ’ αφήσουμε, και πόσο διαφορετικά ακούγεται το ίδιο πλήκτρο αν το κρατήσουμε για λίγη ώρα πιεσμένο. Για τη χροιά μπορούμε να ακούσουμε μια νότα στο μεταλλόφωνο και την ίδια νότα στη φλογέρα, και να συγκρίνουμε τα 2 ακούσματα.
Για να αποδοθεί το μέγιστο του ήχου ενός σώματος, πρέπει να μην παρεμποδίζεται η δόνησή του, πρέπει να ακουμπά δηλαδή σε μέσα που δεν απορροφούν τους κραδασμούς, πχ σε λάστιχο, αφρολέξ, σφουγγάρι, τσόχα. Όσο μεγαλύτερο είναι ένα σώμα τόσο βαρύτερο ήχο παράγει και, αντίθετα, όσο μικρότερο είναι τόσο οξύτερο ήχο παράγει. Ανάλογα με το είδος οργάνου που θέλουμε να κατασκευάσουμε, ο ήχος παράγεται με διαφορετικό τρόπο. Π.χ. στα έγχορδα ο ήχος παράγεται από χορδές. Στα πνευστά ο ήχος παράγεται με το φύσημα αέρα και στα κρουστά παράγεται με κρούση.
Κάθε παιδί οποιασδήποτε ηλικίας, όταν πάρει στα χέρια του ένα μουσικό όργανο, νιώθει την ανάγκη να πειραματισθεί μαζί του και να αυτοσχεδιάσει. Το μουσικό αποτέλεσμα αυτών των αυτοσχεδιασμών, μπορεί να μην είναι πολύ ευχάριστο, από μουσικής πλευράς, ικανοποιεί όμως μια δυνατή επιθυμία του παιδιού, να δημιουργήσει μουσικά. Στον ελεύθερο αυτοσχεδιασμό με όργανα, δεν υπάρχει περιορισμός στο τι θα μπορούσαν να ανακαλύψουν τα παιδιά. Όταν οι πειραματισμοί πάρουν μια συγκεκριμένη μουσική μορφή, καλό είναι να ηχογραφούνται έτσι ώστε τα παιδιά να έχουν τη δυνατότητα να ακούν αυτό που δημιούργησαν, να το σχολιάζουν και ακόμη να γίνεται αφετηρία για καινούργιες ιδέες και περαιτέρω αυτοσχεδιασμό.
Αυτοσχεδιασμός με τη φωνή και τα μουσικά όργανα. Άπλα σχήματα λόγου, είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν για μελωδικούς αυτοσχεδιασμούς με τη φωνή και τα μουσικά όργανα. Π.χ Δουλεύοντας σε ζευγάρια ή μικρές ομάδες, μπορούν να κάνουν ερωτήσεις-απαντήσεις μεταξύ τους. Π.χ Πως σε λένε; Άννα. Που πας; Στο σχολείο. Οι μεγαλύτερες προτάσεις ενθαρρύνουν τη δημιουργία μελωδιών με μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Π.χ στίχοι από ποιήματα κ.λ.π είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθούν για μελοποίηση.
Όταν ένα ρυθμικό παιχνίδι ή κάποιο τραγούδι συνοδεύεται από τα όργανα που κατασκεύασαν τα ίδια τα παιδιά, ενισχύεται το ενδιαφέρον τους για τη μουσική.
Για να βγάλει ήχο η κατασκευή μας πρέπει πρώτα να μάθουμε να χρησιμοποιούμε τα υλικά / εργαλεία. Τα όργανα αυτά κατασκευάζονται από αντικείμενα που βρίσκονται γύρω μας ή από φυσικά υλικά όπως το καλάμι. Τα μεγέθη, τα σχήματα και η πυκνότητα των υλικών διαφέρουν από κομμάτι σε κομμάτι. Η βασική ιδέα είναι να εκμεταλλευόμαστε τα υλικά που βρίσκουμε γύρω μας και που συνήθως είναι για πέταμα. Υπολείμματα ξύλων, μετάλλων, άδεια κουτιά, λάστιχα κλπ αποτελούν τη βάση για να γίνουν τα μουσικά μας όργανα. Φυσικά όσο λιγότερα εργαλεία χρησιμοποιούμε τόσο πιο απλές ηχητικές κατασκευές κάνουμε. Όπως είναι κατανοητό, με την κατασκευή μουσικών οργάνων συνδυάζουμε τη μουσική με τα εικαστικά.
Οι κατασκευές μουσικών οργάνων είναι καλύτερα να γίνονται σε μικρές ομάδες δύο-τριών παιδιών. Καλό είναι να υπάρχει ένας ξεχωριστός χώρος για τα υλικά των κατασκευών. Ο/η παιδαγωγός πρέπει να έχει υπολογίσει τις κατασκευαστικές δυσκολίες, την ηλικία των παιδιών και να τα επιβλέπει πάντα καθώς χρησιμοποιούν τα εργαλεία, ώστε να μη γίνουν μικροατυχήματα. Κάποιες μικροεκδορές πάντως ίσως υπάρξουν, που συνήθως συμβαίνουν από έλλειψη προσοχής. Σε αυτή την περίπτωση, καλό θα είναι να υπάρχει ένα πρόχειρο φαρμακείο, που θα περιλαμβάνει: μερικούς αυτοκόλλητους επιδέσμους διαφόρων μεγεθών, αποστειρωμένες γάζες, λευκοπλάστη, οξυζενέ και ιώδιο.
Μερικά υλικά που μπορούν να έχουν στη διάθεσή τους τα νήπια (5 ετών, όχι μικρότερα), είναι: λεπτό σύρμα χαλκού ή μαλακού μπρούτζου, σπάγκος βαμβακερός, σισάλ (ίνες φυτού) ή από άλλα φυτικά υλικά, κόλλες UHU κ.α.
Το τυμπανάκι είναι το πιο απλό στην κατασκευή του. Γίνεται με μία λεκάνη, μια γλάστρα πλαστική, μία κατσαρόλα ή κουτιά διαφόρων ειδών, μεγεθών και ποιοτήτων. Σκεπάζουν τα παραπάνω σκεύη με πλαστικό μουσαμά, με χοντρό νάιλον ή με δέρμα και τα δένουν σφιχτά, γύρω γύρω με σύρμα ή με πετονιά. Χτυπούν το τύμπανο με ξύλινη κουτάλα.
Μαράκες φτιάχνουμε από κουτιά και μπουκάλια διαφόρων ειδών και ποιοτήτων και μικροαντικείμενα όπως σπόρους, βόλους, χάντρες, κουμπιά, φακές, βότσαλα, άμμο κλπ. Βάζουν στα δοχεία μερικά από τα μικροαντικείμενα (μπορούν να βάλουν τα ίδια ή διαφορετικά σε κάθε δοχείο) και τα κλείνουν καλά.
Φλογέρες φτιάχνουν απλά με ένα ξερό καλάμι στο οποίο ανοίγουν μία ή περισσότερες τρύπες.
Αυλό / Φλογέρα του πάνα φτιάχνουν με μερικά κομμάτια καλαμιού σε διάφορα μήκη από 3-5 εκατοστά. Τα στερεώνουμε το ένα δίπλα στο άλλο με σπάγκο ή με μονωτική ταινία, έτσι ώστε οι άκρες να βρίσκονται στην ίδια ευθεία.
Η κιθάρα κατασκευάζεται με άδεια κουτιά παπουτσιών στο καπάκι των οποίων ανοίγουμε μια τρύπα. Στις άκρες κατά μήκος του κουτιού στερεώνουμε με συραπτικό τεντωμένα 5 λάστιχα διαφορετικού πάχους.
Καστανιέτες φτιάχνουν με ένα κομμάτι χαρτόνι 14cm X 4cm τσακισμένο ακριβώς στη μέση. Κολλάμε σε καθεμιά άκρη του χαρτονιού, από μισό καρύδι που του έχουμε αδειάσει την ψύχα. Φροντίζουμε οι 2 άκρες να βρίσκονται ακριβώς απέναντι ώστε να παράγεται ήχος ανοιγοκλείνοντας το χαρτόνι.
Για να φτιάξουμε Κουδούνια στερεώνουμε ένα τεντωμένο σχοινί ή σύρμα ή πετονιά, στις 2 άκρες μιας σφεντόνας. Από το τεντωμένο σχοινί μπορούμε μετά να κρεμάσουμε κλειδιά, γάντζους για κάδρα κλπ.
Μαντολίνο φτιάχνουμε αν αφαιρέσουμε τους σπόρους από το εσωτερικό μιας νεροκολοκύθας, και στο άνοιγμα που δημιουργούν στερεώσουμε πετονιά για χορδή.
